Pererindod yr Archesgob i Jerwsalem

Diwrnod 8 - Eglwysi dros amser

Mae'r llun a welwch yn dangos adeilad eglwys sy'n ymestyn dros 2000 o flynyddoedd. Y rhan hynaf yw'r isaf ac mae'n dyddio o ran olaf y ganrif 1af OC. Yn union uwchben, gyda murluniau hardd (nad ydynt wedi'u cynnwys yn y llun hwn), mae'r eglwys Fysantaidd o'r 4edd ganrif. Ar ben hyn mae eglwys y croesgadwr wedi'i nodi gan golofnau mawr a theimlad mwy onglog i'r ffiniau a'r cerrig a ddefnyddiwyd. Yn olaf, ar ben hyn mae Eglwys y Cyfarchiad presennol sy’n denu pererinion o bob rhan o’r byd sy’n addoli ochr yn ochr â chymuned leol reolaidd.

Mae'r safle Cristnogol hynafol hwn yn honni mai dyma'r man lle ymddangosodd yr angel Gabriel i'r Forwyn Fair a dod â'r newyddion y byddai'n geni y plentyn Crist. Weithiau caiff y stori hon ei diystyru fel un chwedlonol a’i bwriad yn unig yw esbonio dirgelwch yr ymgnawdoliad (sut y gallai Duw gymryd cnawd dynol). Ymddengys i mi mai y wyrth fwyaf yw yr ymgnawdoliad ei hun. Os daeth Duw yn wirioneddol ddynol ym mherson Iesu Grist, mae'n ymddangos yn fater cymharol ddibwys i wneud hyn yn wyrthiol hefyd.

Fodd bynnag, mater trawiadol yr ymweliad heddiw, yw’r eglwysi hynny, a adeiladwyd ac a ailadeiladwyd dros amser. Ym mhob cenhedlaeth, mae Duw yn adnewyddu'r eglwys i ddiwallu anghenion yr amser hwnnw. Weithiau mynegir hyn mewn ffyrdd concrid iawn gyda phensaernïaeth newydd. Ar adegau eraill gwelwn Dduw yn dod â newid trwy symudiadau newydd a gyda ffydd newydd sy'n symudol ac yn ffres. Yr hyn a fydd yn pennu llwyddiant y rhain bob amser fydd y cwestiwn a ofynnir gan angel y ferch ifanc honno o Nasareth ac a yw ein hateb yn adlewyrchu ei hymateb. Bydded ie bob amser.

Diwrnod 7 - Ysbryd Glan Gobaith

Y bore yma buom yn dathlu’r Pentecost yn Jerwsalem a chlywed unwaith eto hanes yr Ysbryd Glân yn disgyn ar y disgyblion. Yr oedd y gwasanaeth yn gwbl lawen ac yn cynnwys eglwysi o'r holl esgobaeth wedi ymgasglu wrth fwrdd yr Arglwydd.

Yma yn y wlad hon o wahaniaethau a rhaniadau roedd yn dda gweddïo y gallai Duw'r Ysbryd Glân lunio dyfodol gwell a dysgu iaith cariad i ni i gyd.

Gallem wneud yr un weddi honno ond ar fyrder ar ôl ymweld â Yad Vashem, Amgueddfa Goffa’r Holocost y prynhawn yma. Mae'r amgueddfa'n olrhain cynnydd gwrth-semitiaeth yn yr Almaen Natsïaidd a'r ymgais systematig ddilynol i ddinistrio'r bobl Iddewig. Gyda delweddau dirdynnol a sylw fforensig i fanylion hanesyddol nid oes gennych unrhyw amheuaeth bod yr ideoleg ddrwg hon wedi'i saernïo'n ofalus a'i dilyn yn ddidrugaredd ac efallai, pe na bai'r rhyfel wedi troi'n ganolbwynt, wedi llwyddo hyd yn oed.

Yr hyn a ymunodd â’r ddau achlysur hwn heddiw, mor wahanol o ran naws, pwrpas a chynnwys oedd gobaith. Ganed un o addoliad llawen mewn cyfnod o her, a'r llall o anobaith a gofid creulondeb ofnadwy. Mor wahanol iawn ond eto'n rhannu awydd a dyhead cyffredin am ddyfodol gwell.

Ysbryd Glân yr wyt yn troi lludw galar yn ddagrau o lawenydd. Dewch atom unwaith eto ac iacháu'r hyn sydd wedi torri, adnewyddwn ni mewn cariad sanctaidd a'n hail-wneud ar ddelw berffaith Iesu Grist. Amen.

Diwrnod 6 - Cân yr Arglwydd mewn gwlad ddieithr

Y llun a welwch gyda’r darn ysgrifenedig hwn yw’r cyfan sydd ar ôl o aelwyd a fu unwaith yn llewyrchus mewn pentref llewyrchus. Enw’r pentref yw Kafr Bir’im.

Yn ystod rhyfel 1948 (a elwir yn Nakba ym Mhalestina) a arweiniodd at sefydlu gwladwriaeth fodern Israel, syrthiodd darnau mawr o dir i ddwylo Israeliaid Iddewig. Roedd y pentref ar y pryd yn Gristion Maronite ac yn ethnig Arabeg. Gwelodd y rhyfel anafedigion ar sawl ochr ac mae'n ddigwyddiad gwleidyddol cymhleth sy'n dal i rannu teyrngarwch yn dibynnu ar un safbwynt.

Heddiw buom yn addoli gyda Christnogion Maronite sydd wedi dychwelyd i'w pentref sydd bellach wedi'i leoli i'r de o'r pentref gwreiddiol a rhyw 4 cilomedr o'r pentref cyntaf. Er gwaethaf cynhesrwydd y croeso a’r lletygarwch hardd, mae eu stori ailadroddus a’u cof parhaol yn perthyn i’r rhyfel hwnnw. Soniodd dyn yn ei wythdegau am y foment pan arweiniwyd y pentrefwyr i gredu y gallent ddychwelyd i’w pentref, dim ond i ganfod bod y gwahoddiad yn ffug creulon: dymchwelwyd eu heglwys o flaen eu llygaid. Er gwaethaf ardystiadau’r Goruchaf Lys bod yr ardal yn perthyn iddyn nhw, maen nhw’n dal i aros i gael eu ‘haduno â’u tir’.

Mae cof yn ddarn pwerus o gyfalaf cymdeithasol. Flynyddoedd lawer yn ôl, roedd yr alltudion yn cofio Seion wrth y dyfroedd ac yn galaru: ‘Sut gallwn ni ganu cân yr Arglwydd mewn gwlad ddieithr’? gofynasant (salm 137:4). Mae cof corfforaethol yn siapio a dylanwadau yn fwy pwerus nag yr ydym yn sylweddoli. Heddiw rwyf wedi cael trafferth gyda'r tensiwn rhwng y math hwn o gof sy'n ein dal i'r dasg o fynnu cyfiawnder a'r rhyddid a ddaw o faddeuant. Ar ba bwynt y mae'r naill yn symud i'r llall neu a ydynt bob amser mewn tensiwn? A yw ailadeiladu tir a gollwyd unwaith yn datrys problemau neu'n gadael y blas melys, chwerwfelys, sy'n ein siomi yn y pen draw?

Diwrnod 5 - Caeau chwarae gwastad a Ben yr Afr

Mae'r bobl a welwch yn y llun hwn i gyd yn gweithio i Ymddiriedolaeth Nasareth sy'n cefnogi sawl gweithgaredd gan gynnwys un o'r tri ysbyty yn Nasareth. Dechreuodd yr Ymddiriedolaeth fel menter genhadol gan Eglwys yr Alban fwy na chan mlynedd yn ôl a heddiw mae’n rheoli cyllideb o bron i £60 miliwn gyda bron i 800 o staff i ddarparu gofal iechyd, graddau nyrsio, seiciatreg, addysg a phrofiad ymwelwyr aml ddimensiwn mewn Pentref Palesteinaidd o'r ganrif 1af.

Mae'r weledigaeth y tu ôl i'r gwasanaethau amrywiol hyn yn gwbl Gristnogol. Mae’r rhai sy’n gweithio i’r Ymddiriedolaeth, yn bennaf ond nid yn gyfan gwbl, wedi’u hysbrydoli gan argyhoeddiad y gellir rhannu cariad Iesu Grist trwy ddarparu cefnogaeth feddygol ragorol i bawb yn ddiwahaniaeth yn ogystal â gweddi a gweinidogaeth addysgol. Mae ganddyn nhw gynlluniau ar gyfer datblygu yn y dyfodol hefyd gan gynnwys Canolfan Ymwelwyr gwerth £10 miliwn i ehangu nifer yr ymwelwyr â theuluoedd ac ymwelwyr.

Nid yw’r syniad o ddal cariad ymarferol Crist gydag ymrwymiad i gyhoeddi newyddion da yn newydd nac yn unigryw i’r Ymddiriedolaeth ond mae’n enghraifft ragorol o Deyrnas Dduw wedi’i hamlygu mewn ffyrdd gweladwy a diriaethol. Wrth siarad â staff maen nhw’n cael trafferth gyda’r deinamig ailadroddus o wahaniaethu gan y llywodraeth (gwrthod anrhydeddu ymrwymiadau addysgol neu drin y cyfundrefnau cymorth ariannol yn deg) gan eu bod yn credu’n gryf yng nghywirdeb llwyr yr hyn maen nhw’n ei wneud ac yn ei gyflawni. Mae dal y fath ffydd pan fo amgylchiadau yn milwrio yn ei herbyn yn teimlo yn apostolaidd.

Tua diwedd ein hymweliad â’r pentref Nasaread fe dreulion ni amser yng nghwmni ‘Abraham’ y Bugail a chyfarfod Ben yr Afr. Munud ennyd o frwdfrydedd, croeso ar y pryd, ond yn brofiadol yn erbyn cefndir o weithredoedd dewr a gelyniaeth ehangach. Mewn gwirionedd ychydig yn debycach i'r materion a wynebwyd gan rai ffyddlon ar hyd y blynyddoedd. Y rhain yn hytrach na'r bugail a'i gafr fydd fy atgofion bythgofiadwy.

Diwrnod 4 - Anialwch a gwahaniaethu

Mae dwy bennod yn sefyll allan i mi heddiw wedi'u gwahanu gan 2000 o flynyddoedd. Mae'r llun sy'n cyd-fynd â'r darn hwn yn fynachlog yn uchel ym mryniau Jwdea. Mae hwn yn faes cras ac anfaddeugar. Dyma hefyd yr ardal gyffredinol lle bu Ioan Fedyddiwr unwaith yn byw ac yn pregethu.

Mae stori Ioan yn dechrau yn y rhanbarth hwn wrth iddo alw pobl i edifeirwch ac i droi oddi wrth eu pechodau, ond mae'n dod i ben wrth gwrs yn Jerwsalem a'i llofruddiaeth. Bu farw John oherwydd iddo ddweud gwirioneddau lletchwith a gwrthododd newid ei safbwynt. Trwy gydol hanes mae Cristnogion wedi cael eu herlid oherwydd eu bod yn gwrthod ildio eu ffydd yng Nghrist. Os daw stori’r efengyl i ben gyda gorchymyn i fynd, mae’n dechrau gyda galwad i ddilyn ac i ddilyn yn dda.

Daeth ein diwrnod hefyd â chwmni hyfryd yr Archesgob Yousef Maeth, Archesgob y Wlad Sanctaidd Malkite. Dyma eglwys sydd â hanes hir o ddilyn Crist yn y tiriogaethau hyn. Fodd bynnag, mae ei stori yn adlewyrchu'r rhai y mae eraill wedi'u rhannu â ni. Mae’r Cristnogion yn y tiroedd sanctaidd yn wynebu anawsterau lluosog: nid yw llywodraeth Israel yn cynnig llawer o gefnogaeth i’r eglwysi Cristnogol ac, ar adegau, yn systematig yn gwrthwynebu eu gwaith. Mae Cristnogion hefyd yn wynebu gwrthwynebiad, a gall hyn fod yn gorfforol neu'n eiriol. Mae sicrhau dyfodol lle gall Cristnogion ffynnu yn edrych yn fwyfwy heriol a dylai hyn dynnu ein sylw gweddigar a’n cefnogaeth weithredol i brosiectau ond hefyd eiriolaeth ar eu rhan.

Mae dwy fil o flynyddoedd yn gwahanu ein myfyrdodau heddiw ond yr hyn sy'n eu huno yw canlyniad ffydd. Pe collai loan bob peth er mwyn Crist, ofnau dyfnion llawer yn yr ardal hon yw y gallent ddioddef, mewn modd gwahanol, rywbeth cyffelyb. A dylai hyn pryderwn ni i gyd.

Diwrnod 3 - Lluniwch hwn

Mae'r gwrthrych a welwch ochr yn ochr â'r darn ysgrifenedig hwn yn un o'r adeiladau enwocaf yn y byd a hefyd yn un o'r rhai mwyaf dadleuol. Dyma Dôm y Graig, y trydydd safle mwyaf sanctaidd yn Islam a safle'r deml wreiddiol, y cyfeirir ato fel Mynydd y Deml. Yn 2000 achosodd prif weinidog Israel argyfwng rhyngwladol trwy fynd i mewn i amgylchoedd y Dôm a chyfeirir at hyn yn aml fel achos yr ail intifada.

Tynnwyd y llun wrth gwrs o Fynydd yr Olewydd ac yn agos iawn at Ardd Gethsemane. Er bod degau o filoedd o bererinion yn ymweld â hi bob blwyddyn, anaml y mae'n achosi tensiwn rhyngwladol neu grefyddol yn yr un modd â Chromen y Roc. Ni allai'r cyferbyniad rhwng y ddau safle fod yn fwy. Ac eto mae'r digwyddiadau a ddigwyddodd yno dros 2000 o flynyddoedd yn ôl yn arloesol. Ymgrymodd dyn i weddïo ac yna cafodd ei arestio cyn cael ei gludo tua milltir i Balas Caiaphas. Mae adroddiadau’r efengyl yn gryno yn ystod yr adeg yma ond mae'n gwbl bosibl gafodd Iesu ei ollwng i bwll neu seston ar ôl ei brawf anghyfreithlon yn y nos. Yr oedd ar ei ben ei hun am lawer o'i amser yn yr ardd ac ar ei ben ei hun naill ai mewn daeardy neu bwll cyn y digwyddiadau a ddigwyddodd o olau dydd drannoeth. Newidiodd y diwrnod hwnnw'r byd.

Mae Cristnogion yn credu yn y Duw ymgnawdoledig. Yng ngeiriau Sant Ioan, bod y gair yn dod yn gnawd ac yn trigo yn ein plith. Heddiw yn y gerddi hynny ac ochr yn ochr â'r coed hynafol hynny roedden ni'n sefyll lle'r oedd Duw wedi sefyll. Edrychasom allan ar yr un llechwedd ag ef. Ac am eiliad, yn ddi-baid, gweddïwn am heddwch. Rwy’n falch ein bod wedi gwneud cysylltiad rhwng y dyn yn yr ardd, ei fywyd, ei farwolaeth a’i atgyfodiad a gobeithion am yr heddwch hwnnw sydd wedi osgoi’r byd ers dros 2000 o flynyddoedd.

Diwrnod 2 - Llygaid Llydan ar Gau

Mae ffilm Stanley Kubrick (‘Eyes Wide Shut’) yn dangos pa mor hawdd yw hi i ymwneud â sefyllfa sydd y tu hwnt i’n gallu i’w rheoli. Mae'n archwilio sut rydym yn gwrthod gweld rhywbeth sy'n amlwg i eraill oherwydd bod gennym ragdybiaethau o sut y dylai rhywbeth edrych.

Heddiw rydym wedi treulio amser yn Ramallah, un o ddinasoedd mwyaf y Lan Orllewinol ac yn y cwmni rhagorol o bobl â safbwyntiau hollol gyferbyniol. Yma, mae yna demtasiwn i fod yn edrych yn barhaus ond peidio â gweld a gwrando heb glywed. Yn iaith Kubrick, i fod yn bresennol ond gyda llygaid llydan ar gau.

Dechreuodd ein diwrnod gyda'r Cymun unwaith eto cyn teithio'n ddwfn i'r Lan Orllewinol a swyddfeydd yr Uwch Bwyllgor Eglwysi i gwrdd â'u swyddogion. Mae'r naratif gan Gristnogion Palestina yn gyson ac yn cael ei ailadrodd yn gyson. Gall fod yn anodd clywed yr un stori yn cael ei hadrodd dro ar ôl tro, yn aml gyda dicter a dagrau, hyd yn oed pan fo’r stori honno’n wir. ‘Sut olwg fydd ar obaith’, gofynnaf, gan wahodd sgwrs ar y llinellau mapio ffyrdd a chamau bach o ymddiriedaeth? Mae'r ateb yn swrth a digyfaddawd: mae angen eu tiroedd ar y Palesteiniaid ac ni fydd unrhyw beth llai yn gweithio nac yn bodloni. Cyfarfyddir ag unrhyw awgrym o gyfaddawd ag anghrediniaeth, ysgwyd y pen ac adrodd hanes y tiroedd hyn ers 1948 yn gyfarwydd. Cyferbynnwch hyn â rhagolygon y Rabi Dr Yakov Nagen, ar ôl symud i Jerwsalem yn ddiweddar o anheddiad a adeiladwyd ar dir Palestina. a datgan ei fod yn anghyfreithlon o dan gyfraith ryngwladol. Mae'r sefyllfa'n gymhleth, mae'n dweud wrthyf, oherwydd bod pawb wedi dioddef yn y tiroedd hyn a dim ond gyda gwrando dwfn a chysylltiad y gellir bodloni greddf yr Iddewon ar gyfer goroesi, nid beirniadaeth na cherydd. Mae'n mynnu bod crefydd, os yw'n rhan o'r broblem, hefyd yn rhan o'r ateb.

Yr anhawster gyda'r safbwyntiau a gynigir heddiw yw, er eu bod yn swnio mor wahanol, mae gan bob un ohonynt eu dilysrwydd eu hunain. Pwy fyddai’n dadlau nad yw gwrando dwfn o gymorth, bod y trefniadau presennol yn gyfiawn ac nad oes neb wedi dioddef? Y broblem yw y gall y rhai sydd â grym wneud y gwahoddiadau a'r pledion hyn o safle o gryfder. Nid yn unig y mae hanes yn cael ei ysgrifennu gan y buddugwyr ond hefyd wedi'i greu i raddau helaeth ganddynt. Mewn gwirionedd, erbyn i'r gwrando dwfn adeiladu gallu newydd i ymddiried, gallai'r rhan fwyaf o diroedd Palestina fod wedi diflannu. P'un a yw hyn yn dacteg ymwybodol neu'n syml yn rhan o gymhlethdod diffyg ymddiriedaeth, pwy all ddweud? Naill ffordd neu'r llall, mae bywyd yn mynd ymlaen i ormod gydag anhapusrwydd dideimlad, heb fawr ddim i awgrymu bod teitl ffilm Kubrick yn debygol o newid unrhyw bryd yn fuan.

Diwrnod 1 - Bethlehem – dinas â llawer o furiau

Mae'r anialwch a thywod diwydiannol yn cymysgu â'r awyr yn uchel uwchben dinasoedd hanesyddol Bethlehem a Jerwsalem gan niwlio unrhyw olygfa o'r bryniau, y tai a'r aneddiadau cyfagos sy'n addurno'r bryniau o'n cwmpas. Os yw ein barn yn cael ei chuddio felly hefyd y mae unrhyw ymdeimlad clir o ble mae'r llinellau gobaith yn gorwedd yn y tiroedd sanctaidd hyn a sut mae hanes mor amrywiol yn chwarae allan yn nhirwedd grefyddol a gwleidyddol hen leoedd Israel/Palestina.

Mae ein diwrnod wedi cychwyn yn gynnar gydag Ewcharist yn Eglwys Gadeiriol San Siôr yn Jerwsalem ac yna brecwast croeso yng nghwmni rhagorol y Parchedicaf Hosam Naoum, Archesgob Eglwys Esgobol Jerwsalem a’r Dwyrain Canol. Mae gwrando ar ei obeithion a’i bryderon am y Cristnogion yn y gwledydd hyn yn dod â ni wyneb yn wyneb â’r heriau sy’n eu hwynebu: ymadawiad yn nifer y Cristnogion sydd yma a’r pwysau gwirioneddol o fyw mewn tiriogaeth feddi anedig lle mae’r cyfyngiadau ar symud, y cyfleoedd i mae bywyd normal a datblygu economi gynaliadwy yn cael eu heffeithio'n fawr gan y sefyllfa wleidyddol.

Mae’r thema her hon yn cael ei hailadrodd drwy gydol y dydd wrth i ni gwrdd â Ra’ed Hanania, rhan o’r Uchel Gomisiwn dros Eglwysi Palestina a Dr Samir Hazboun a Mr J Khair. Mae holl Gristnogion Palestina sy'n byw ym Methlehem yn rhannu profiad cyffredin o fyw gyda chyfyngiadau difrifol. Disgrifiant y straen sy'n gyffredin i'r rhan fwyaf o Gristnogion Palestina a'r ymdeimlad o fod dan fygythiad ac yn agored i niwed. Er gwaethaf hyn oll, maent yn bobl â gobaith aruthrol. Ni fydd cyfiawnder a heddwch yn cael eu llethu gan ‘deyrnasoedd y byd hwn’ a Duw yw’r Un sy’n dod â chyfiawnder i’r gobaith gorthrymedig a rhyddhaol. Ni orchfygir Duw, ac y mae ffydd yn credu'r hyn sydd, hyd yn hyn heb ei weled.

+Andrew Cambrensis